کاوش در منطقه اردبیل
بررسی‌های انجام‌شده در چهار نوع گور تاریخی در منطقهٔ اردبیل، دوران عصر آهن I تا دوران عصر آهن III را به وضوح ترسیم می‌نماید. تقریباً هیچ‌کدام از این گورها سالم نیستند و به‌نظر می‌رسد در گذشته‌های بسیار دور مورد تاراج قرار گرفته‌اند. این نوع از گورستان‌ها را کورگان می‌نامند و در تمامی مناطق قفقاز و قفقاز جنوبی پراکنده هستند و به لحاظ سازه و معماری به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. هرکدام دارای مشخصات خاصی هستند؛ ولی عملکرد تمام آنها به یک گونه بوده‌است. گورستان‌های بررسی‌شده بین اردبیل و مشگین‌شهر قرار گرفته‌اند.
مجموعه بقعه و مزارشیخ صفی الدّین اردبیلی
بقعهٔ شیخ صفی- که از بناهای منحصربه‌فرد در میان ساختمان‌های مذهبی است- شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است که نخستین بار شاه طهماسب آنها را به‌صورت مجموعه واحدی درآورد. بعدها شاه عباس باعث افزودن بناهای مهم به این مجموعه و اصلاحاتی در آن گردید. اهمیّت زیاد این اثر تاریخی به‌طور کلی در رابطه‌ای که با سلسله خاندان سلاطین صفویّه دارد جلوه‌گر می‌شود. اسلاف شاهان صفویّه و همچنین شاه اسماعیل یکم سرسلسله این خاندان در داخل این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده‌اند. این مجموعه از نظر معماری اسلامی دارای اهمیّت فوق‌العاده است. هر یک از عمارات منفرد آن بی‌نظیر می‌باشد. این امر در مورد خود مقبره کمتر صادق است تا در مورد نمازخانه مقابل آن. ضلعی که مقابل حیاط قرار گرفته مانند نمای کاخی ساخته شده‌است. طرح این بنا در هنر شرق بیگانه به نظر می‌رسد و بیشتر رنسانس را به خاطر می‌آورد. لیکن جزئیات یعنی کاشیکاری، طرح‌ها، قاب، پنجره‌ها، مقرنس‌کاری‌ها، آجرکاری‌ها که با فاصله و بندهای وسیع‌تری انجام گرفته هنر خالص شرقی است. بناهای متعلّق به بقعهٔ شیخ صفی عبارتند از: درب ورودی و حیاط بزرگ- حیاط کوچک یا دالان روباز- صحن بقعه- مسجد جنّت‌سرا- حیاط مقابر- شهیدگاه- چلّه‌خانه. قسمت‌های اصلی بقعه عبارتند از: «رواق یا قندیل خانه- مقبره شیخ صفی- مقبره شاه اسماعیل صفوی- حرمخانه- چینی خانه». بقعهٔ شیخ صفی الدّین از نظر کاشیکاری و تزیینات از زیباترین ابنیه تاریخی دوره صفوی محسوب می‌شود. مجموعه بناهای مذهبی شیخ صفی یکی از شاهکارهای هنری و معماری دورهٔ اسلامی ایران است که از لحاظ تزیینات کاشی کاری معرّق و کتیبه‌های زیبا در خور توجّه می‌باشد. مناظر تزیینی مجموعهٔ بناهای مذهبی شیخ صفی چه از داخل و چه از خارج شامل نقّاشی، گچ بری، قطارسازی و مقرنس کاری با رنگ طلایی می‌باشد که بسیار زیباست. این مجموعهٔ مذهبی که بر فراز یک بنای متعلّق به عصر مغول ساخته شده‌است، به درستی معلوم نیست که در چه زمانی تکمیل و توسعه یافته‌است.
مجموعه بقعه و مزار شیخ امین الدّین جبرئیل
مقبره شیخ امین الدّین جبرئیل
مقبرهٔ «شیخ امین‌الدین جبرییل» پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی از جملهٔ بهترین نمونهٔ مقابر گستردهٔ معماری اسلامی ایران محسوب می‌شود که سادگی و موزون بودن اجزای آن و سرانجام تزیین فوق‌العاده در سطوح داخلی این بنا، آن را در زُمرهٔ شاهکارهای معماری دورهٔ صفویه قرار داده‌است.
این مقبره بنایی است که به‌طور نامساوی از دو قسمت تشکیل یافته، یک عمارت چهارگوش مرکزی و یک مقصوره مانند پنج ضلعی در جلو. اضلاع این بنا که بر روی شالودهٔ سنگی قرار گرفته دارای تاق‌نماهای نوک تیزی است. برجی که شبیه برج مقبرهٔ شیخ صفی است احتمالاً مربوط به قرن هشتم ق چهاردهم م است که شیخ صدرالدین موسی پسر دوم شیخ صفی آن را ساخته‌است، اما عمارتی که بر روی شالودهٔ اطراف بنای اصلی قرار گرفته، در زمان‌های بعد یعنی هم‌زمان با بقعهٔ شیخ صفی در اوایل قرن دهم/شانزدهم م بنا گردیده‌است.
این مقبره در وسط محوطهٔ محصور وسیعی واقع شده و از قسمت‌های زیر تشکیل یافته‌است: حصار، حیاط بقعه، ایوان جلوبنا، رواق، بنای اصلی بقعه، حجرات و غرفه‌ها.
مزار پیران اردبیل
پیران اردبیل بر دو قسم خوانده می‌شدند، یک عده پیر و یک عده دیگر را شاه می‌نامیدند. پیران اردبیل: پیرعبدالملک، پیرشمس‌الدین، پیرمادر، پیرعبدالله در قاسمیه، پیرابوسعید در سرچشمه، عوض الخواص، شیخ محی الدین، پیرقنبلان (تازه میدان)، سیداحمد اعرابی، عربشاه اردبیلی، شیخ‌صدرالدین، شیخ‌صفاعلی می‌باشند. شاه: زینال‌شاه، سلیمان‌شاه، عبدالله‌شاه،
مسجد جمعه اردبیل
مسجد جمعه، که تحت شماره ۲۴۸ در تاریخ ۲۸ خرداد ماه سال ۱۳۱۵ جزو آثار ملّی به ثبت رسیده، در قسمت شمال شرقی اردبیل و بر فراز تپّه‌ای بلند و در میان گورستانی مرتفع، حدّ فاصل کوچه‌های عبدالله شاه و پیرشمس‌الدّین قرار گرفته‌است.
بر طبق روایاتی که در محلّ وجود دارد، مسجد جمعه دقیقاً بر جای یک بنای پیش از اسلام برپاشده و چنین تصوّر می‌شود که محلّ آن آتشگاهی بوده که در صدر اسلام، هم‌زمان با روی آوردن مردم به دین اسلام، به مسجد تبدیل شده‌است. “این مسجد در شرق شهر و روی یک بلندی کوچک قرار دارد و جهت استفاده نمازگزاران به قسمت‌های کوچک تقسیم شده؛ بخش اصلی که زیر گنبد قرار گرفته (گنبدخانه) به قدر کفایت بزرگ است و گرداگرد آن دیوارهای است که رفته‌رفته به شکل ناقوس درآمده‌است. در جلوی مسجد نیز یک چشمه قرار دارد. این بنا برای نخستین بار در قرن پنجم هجری قمری، احتمالاً بر روی ویرانه‌های یک بنای زمان ساسانی ساخته شده، و در آن زمان از یک شبستان گنبد دار مربّع و تالار تاق دار بلند مرکّب بوده‌است. وقتی که مغولان در سال ۱۲۱۷ میلادی شهر اردبیل را نابود کردند، به مسجد جمعه آسیب فراوان وارد آمد و گنبد آن در سال ۶۵۰ هجری قمری دوباره ساخته شد و در آن زمان بعضی قسمت‌های آن با گچ پوشیده و بندکشی کاذب و توپی روی آن نقش گردید. در اواسط قرن هشتم هجری قمری، شبستان گنبد سفیدکاری شده و محراب گچی ساخته شد و روی آن با نقّاشی تزیین گردید. عناصری که [در مسجد جمعه] از قرن هشتم [هجری قمری] وجود دارد، شامل پوشش گچی سختی است که سطوح دیوار داخلی اتاق گنبد را پوشانیده و محراب مقرنس و تزیینات دیگر نقّاشی شده‌است. نمای تاق‌های گوشه‌ای و نغول مدوّر و تزیینات دیوارهای تحتانی تزیین شده و طرح‌های آن به رنگ نیلی است که با الگو انداخته شده‌است. تزیینات مزبور شبیه تزیینات داخلی مقبره اولجایتو و برج ابرقو است، ولی در مسجد جمعه اردبیل طرح‌ها دقیق تر و ظریف تر و محدود به نواحی معیّن است.
جمعه مسجد از نظر پلان در ردیف مساجد با ترکیب چهار تاق و ایوان قرار می‌گیرد. این ترکیب در قرون اولیه اسلامی به شکل چهار تاق بوده‌است که در مسیر تکامل خویش به صورت کنونی درآمده‌است. در زمان سلجوقیان این ترکیب چهار تاق در سمت عقب و ایوان در سمت جلو متداول و معمول شد. بدون تردید مساجد با ترکیب چهار تاق و ایوان، که در عصر اسلامی در معماری جای گرفتند ملهم از آتشکده‌های عصر ساسانی بوده‌اند.
پل‌های تاریخی اردبیل
- پل هفت چشمه (داشکسن)
- پل یعقوبیه
- پل نادری
- پل سیدآباد
- پل کهرالان(کلخوران)
- پل سامیان
- پل قره سو
- پل ابراهیم‌آباد
- پل قرمز(قیرمیزی کورپی)
بازار تاریخی اردبیل
بازار اردبیل یادگاری از دوره صفوی و ماقبل انست. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌اند.
بازار فرش اردبیل
تقسیم‌بندی کل بازار اردبیل عبارتنداز: بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه، چاقو فروشان، کلاه دوزان و… سرای دیگر اشاره کرد. راسته‌های موجود در بازار اردبیل عبارتند: از راسته اصلی بازار، راسته قیصریه، علافان، راسته پیرعبدالملک، بازار زرگران، سراجان، پارچه فروشان، کفاشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران و سراهای آنها. در قرن هفتم و هشتم بازار اردبیل رونق فراوان داشته‌است. در دوره‌های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین به‌شمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می‌رسید.
